تشخیص دقیق
تشخیص اولیه سرطان روده
افرادی که علائم مشکوک به سرطان روده را از طریق آزمایشهای غربالگری یا معاینات فیزیکی نشان میدهند، معمولاً نیاز به تصویربرداری اضافی دارند. این آزمایشها شامل کولونوسکوپی و تصویربرداری با اشعه ایکس (رادیوگرافی) هستند تا وجود و محل ضایعات رودهای بررسی و تأیید شود. در مرحله بعد، برای تشخیص دقیقتر و تأیید تشخیص، نمونهبرداری از ناحیه مشکوک انجام میشود. این نمونهبرداری معمولاً با استفاده از سوزن مرکزی (Core Needle Biopsy) صورت میگیرد که در آن از یک سوزن توخالی برای برداشت بافت از ناحیه مشکوک استفاده میشود. در صورت مشاهده ضایعات مشکوک که به نظر پر از مایع میآیند، ممکن است از نمونهبرداری با سوزن ظریف (Fine-Needle Aspiration) برای استخراج محتویات از ضایعه استفاده شود.
حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از نمونهبرداریهای رودهای ممکن است نتایج مثبت برای سرطان را نشان دهند. در حالی که اکثر تودههای رودهای به دلیل تغییرات التهابی، فیبروزی و کیستی بوجود میآیند که از تودههای خوشخیم ناشی میشوند.
تقسیمبندی سرطان روده
سرطان روده نیز با توجه به سیستمهای مختلف درجهبندی طبقهبندی میشود. هر یک از این سیستمها تأثیرات قابل توجهی بر پیشآگهی و نحوه پاسخ به درمان دارند. این طبقهبندیها ممکن است شامل عواملی نظیر اندازه تومور، میزان گسترش به غدد لنفاوی و سایر ارگانها، و نوع سلولهای سرطانی باشد. در توصیف و تشخیص سرطان روده باید به تمامی این عوامل توجه شود تا بهترین گزینههای درمانی مشخص گردد.
هیستوپاتولوژی سرطان روده
سرطان روده معمولاً بر اساس ویژگیهای بافتی آن طبقهبندی میشود. بیشتر سرطانهای روده از سلولهای پوششی بافت روده یا پولیپهای رودهای ناشی میشوند. این سرطانها به طور عمده تحت عنوان کارسینومای رودهای شناخته میشوند. کارسینومای درجا به حالتی گفته میشود که سلولهای سرطانی یا پیشسرطانی در یک ناحیه خاص از روده، مانند پوشش داخلی روده، رشد میکنند بدون اینکه به بافتهای اطراف حمله کنند. در مقابل، کارسینومای تهاجمی به سرطانی اطلاق میشود که سلولهای آن از موقعیت اولیه خود در روده عبور کرده و به سایر بافتها گسترش مییابند.
سیستم درجهدهی سرطان روده
سیستم درجهدهی برای سرطان روده به مقایسه ظاهر سلولهای سرطانی با سلولهای طبیعی بافت روده پرداخته و بهطور کلی آنها را به سه گروه تقسیم میکند:
- تمایز بالا (درجه پایین): سلولهایی که ویژگیهای طبیعی روده را حفظ کرده و شبیه به بافت سالم روده هستند.
- تمایز متوسط (درجه متوسط): سلولهایی که ویژگیهای طبیعی روده را به طور جزئی از دست دادهاند.
- تمایز ضعیف (درجه بالا): سلولهایی که به شدت از بافت طبیعی روده فاصله گرفتهاند و عملکرد غیرطبیعی دارند.
سرطانهایی که درجه پایینتری دارند (سلولهایی که بیشتر شبیه به بافت طبیعی روده هستند) معمولاً پیشآگهی بهتری دارند، در حالی که سرطانهایی که درجه بالاتری دارند (سلولهایی که به شدت از بافت طبیعی روده فاصله گرفتهاند) پیشآگهی بدتری دارند.
سیستم مرحلهبندی سرطان روده
مرحلهبندی سرطان روده معمولاً با استفاده از سیستم TNM انجام میشود که در آن:
- T نشاندهنده اندازه تومور و میزان گسترش آن در دیواره روده است.
- N نشاندهنده گسترش یا عدم گسترش تومور به غدد لنفاوی مجاور است.
- M نشاندهنده متاستاز است، یعنی گسترش سرطان به سایر نواحی بدن.
مراحل مختلف سرطان روده شامل:
- مرحله ۰: شامل کارسینومای درجا که به صورت پیشسرطانی است و سلولهای سرطانی فقط در ناحیه ابتدایی روده بدون گسترش به سایر قسمتها رشد میکنند.
- مراحل ۱ تا ۳: سرطان محدود به روده یا غدد لنفاوی مجاور است.
- مرحله ۴: سرطان به خارج از روده و غدد لنفاوی گسترش یافته و به حالت متاستاتیک در آمده است. این مرحله پیشآگهی بدتری دارد.
برای تشخیص مراحل پیشرفتهتر سرطان روده و جستجوی علائم متاستاز، معمولاً از روشهای تصویربرداری مانند اسکن PET، سیتیاسکن یا اسکن استخوان استفاده میشود. با این حال، در صورت عدم خطر متاستاز، استفاده از این روشها توصیه نمیشود، زیرا ممکن است خطرات ناشی از پرتوهای یونیزه برای فرد بیشتر از مزایای آن باشد.
تقسیمبندی سرطان روده
سرطان روده بزرگ (کولورکتال) یک بیماری ناهمگن است که بر اساس عوامل مختلفی از جمله جهشهای ژنتیکی، ویژگیهای مولکولی، وضعیت گیرندهها، تغییرات اپیژنتیک، نشانگرهای زیستی، محل تومور و ویژگیهای میکروسکوپی قابل دستهبندی است.
۱. تقسیمبندی بر اساس جهشهای ژنتیکی
سرطان روده ممکن است بر اثر جهشهای ژنتیکی خاصی ایجاد شود. برخی از جهشهای مهم شامل موارد زیر هستند:
- سرطانهای ناشی از بیثباتی میکروساتیلی (MSI-H)
این سرطانها به دلیل نقص در سیستم ترمیم عدم تطابق (MMR) ایجاد میشوند که منجر به تجمع جهشهای متعدد در توالیهای میکروساتیلی DNA میشود و معمولاً با پاسخ بهتری به ایمونوتراپی همراه هستند.
- سرطانهای ناشی از جهش در ژنهای کلیدی
- APC :جهش در این ژن که مسئول تنظیم مسیر Wnt است، یکی از شایعترین جهشهای اولیه در سرطان کولورکتال محسوب میشود و معمولاً در مراحل اولیه سرطان دیده میشود.
- KRAS: این ژن در تنظیم رشد سلولی نقش دارد. جهش در KRAS میتواند منجر به رشد کنترلنشده سلولها شده و باعث مقاومت به درمانهای هدفمند مانند مهارکنندههای EGFR شود.
- BRAF: جهش در BRAF (بهویژه V600E) معمولاً با پیشآگهی بدتر و مقاومت به برخی درمانهای متداول همراه است.
- TP53: ژن سرکوبکننده تومور که در صورت جهش، سلولهای سرطانی در برابر مرگ برنامهریزیشده مقاوم میشوند.
۲. تقسیمبندی بر اساس ویژگیهای مولکولی
این تقسیمبندی سرطانهای روده را به دو گروه اصلی بر اساس بیثباتی میکروساتیلی و تغییرات کروموزومی تقسیم میکند:
- MSI-H (Microsatellite Instability-High):
تومورهایی که دارای نقص در سیستم ترمیم عدم تطابق (MMR) هستند. معمولاً با پاسخ بهتر به ایمونوتراپی همراهند. درصد کمی از سرطانهای روده (حدود ۱۵٪) در این گروه قرار میگیرند.
- MSS (Microsatellite Stable) / CIMP-Low:
تومورهایی که ثبات میکروساتیلی دارند اما ممکن است دارای تغییرات کروموزومی باشند. این تومورها معمولاً به شیمیدرمانی پاسخ بهتری نسبت به MSI-H نشان میدهند.
۳. تقسیمبندی بر اساس وضعیت گیرندهها
برخی از گیرندههای مهم در سرطان کولورکتال که در تصمیمگیری درمانی نقش دارند، عبارتند از:
- EGFR (Epidermal Growth Factor Receptor):
تومورهایی که بیان بیش از حد EGFR دارند، ممکن است به داروهای هدفمندی مانند سیتوکسیماب (Cetuximab) و پانتوموماب (Panitumumab) پاسخ دهند. با این حال، بیماران دارای جهش KRAS معمولاً به این درمانها مقاوم هستند.
- HER2:
در برخی موارد، گیرنده HER2 در تومورهای روده بیش از حد بیان میشود. بیمارانی که تومورهای HER2-مثبت دارند، ممکن است به داروهایی مانند تراستوزوماب (Trastuzumab) و پرتوزوماب (Pertuzumab) پاسخ دهند.
۴. تقسیمبندی بر اساس ویژگیهای اپیژنتیک
تغییرات اپیژنتیکی مانند متیلاسیون DNA در سرطان روده اهمیت زیادی دارند:
- CIMP (CpG Island Methylator Phenotype):
این گروه از سرطانها دارای متیلاسیون گسترده در نواحی CpG ژنوم هستند. ممکن است با جهش BRAF و MSI-H همراه باشند.
- تغییرات اپیژنتیکی در ژنهای سرکوبکننده تومور:
متیلاسیون بیش از حد ژنهای مهمی مانند MLH1 میتواند منجر به نقص در سیستم ترمیم عدم تطابق و ایجاد بیثباتی میکروساتیلی شود.
۵. تقسیمبندی بر اساس ویژگیهای میکروRNA (miRNA)
میکروRNAها (miRNA) نقش مهمی در تنظیم بیان ژن دارند و برخی از آنها در پیشرفت سرطان کولورکتال دخیل هستند.
· برخی از miRNAهای سرکوبکننده تومور (مانند miR-143 و miR-145) در سرطانهای کولون کاهش بیان دارند.
· برخی miRNAهای محرک سرطان (مانند miR-21 و miR-155) در تومورهای کولورکتال بیش از حد بیان میشوند.
۶. تقسیمبندی بر اساس نشانگرهای زیستی (Biomarkers)
برخی نشانگرهای زیستی که در پیشبینی پاسخ به درمان و تعیین پیشآگهی سرطان کولورکتال استفاده میشوند، شامل موارد زیر هستند:
- CEA (Carcinoembryonic Antigen):
یک نشانگر سرمی که در برخی بیماران مبتلا به سرطان روده افزایش مییابد. برای پایش عود بیماری پس از درمان استفاده میشود.
- TP53:
جهش در ژن TP53 با پیشآگهی بدتر و مقاومت به درمان همراه است.
۷. تقسیمبندی بر اساس محل تومور (Location-based Classification)
محل اولیه تومور در روده بزرگ تأثیر مهمی در بیولوژی سرطان و پاسخ به درمان دارد:
- سرطان کولون راست (Proximal Colon Cancer):
اغلب با MSI-H و جهش BRAF همراه است. نسبت به سرطانهای کولون چپ، معمولاً پیشآگهی بدتری دارند.
- سرطان کولون چپ (Distal Colon Cancer):
اغلب دارای ناپایداری کروموزومی (CIN) هستند. به درمانهای هدفمند مانند مهارکنندههای EGFR پاسخ بهتری میدهند.
- سرطان رکتوم:
ممکن است به پرتودرمانی حساس باشد. درمان ترکیبی با شیمیدرمانی، پرتودرمانی و جراحی برای این نوع توصیه میشود.
۸. تقسیمبندی بر اساس ویژگیهای میکروسکوپی
ویژگیهای بافتشناسی سرطان روده شامل موارد زیر است:
- آدنوکارسینوما:
شایعترین نوع سرطان کولورکتال، که از سلولهای غدهای روده نشأت میگیرد.
- کارسینومای موکینوس (Mucinous Carcinoma):
حاوی مقادیر زیادی مخاط است و معمولاً با جهشهای MSI-H همراه است.
- کارسینومای سلول حلقوی (Signet Ring Cell Carcinoma):
نوع نادر و تهاجمی که با پیشآگهی ضعیف همراه است.
- سارکومای روده:
از بافتهای غیرغدهای مانند عضلات صاف یا بافتهای همبند منشأ میگیرد.
نگاهی دقیقتر به پروسهی تشخیص سرطان روده (بر اساس گایدلاینها)
تشخیص سرطان روده بر اساس گایدلاینها شامل کولونوسکوپی بهعنوان ابزار اصلی، سیتیاسکن شکم و لگن برای ارزیابی گسترش تومور، MRI در موارد خاص مانند سرطانهای خانوادگی یا تومورهای با احتمال درگیری غدد لنفاوی، آزمایشهای مولکولی و ژنتیکی برای بررسی جهشهای مرتبط، و سونوگرافی شکم جهت تشخیص متاستازهای احتمالی است.
1-کولونوسکوپی (Colonoscopy): ابزار استاندارد طلایی در تشخیص سرطان روده
کولونوسکوپی یک روش تصویربرداری اندوسکوپیک است که بهعنوان استاندارد طلایی برای تشخیص سرطان روده شناخته میشود و امکان مشاهده مستقیم پوشش داخلی روده بزرگ (کولون) و راستروده (رکتوم) را فراهم میکند. این روش برای شناسایی ضایعات مشکوک، تومورها و پولیپهای پیشسرطانی بسیار دقیق و موثر است.
در طی این فرایند، یک لوله نازک و انعطافپذیر مجهز به دوربین (کولونوسکوپ) از طریق مقعد وارد روده میشود و پزشک میتواند سطح داخلی روده را بررسی کند. اگر در طول بررسی ضایعهای غیرطبیعی مانند پولیپ یا بافت مشکوک مشاهده شود، نمونهبرداری (بیوپسی) انجام شده و در موارد قابلبرداشت، پولیپها حذف میشوند.
از مزایای مهم کولونوسکوپی میتوان به توانایی تشخیص زودهنگام ضایعات سرطانی یا پیشسرطانی، امکان برداشتن پولیپها در حین انجام روش، و افزایش دقت در مرحلهبندی بیماری اشاره کرد. این روش همچنین برای نظارت بر بیمارانی که در معرض خطر بالای سرطان روده قرار دارند، مانند افرادی با سابقه خانوادگی سرطان کولورکتال یا بیماریهای التهابی روده، توصیه میشود.
۲. سیتیاسکن (CT Scan)
سیتیاسکن شکم و لگن یکی از مهمترین روشهای تصویربرداری در ارزیابی سرطان روده است که برای تعیین میزان گسترش موضعی و متاستاتیک بیماری به کار میرود. این روش با ارائه تصاویر مقطعی دقیق، امکان بررسی اندازه و محل دقیق تومور، درگیری غدد لنفاوی و انتشار سرطان به اندامهای دوردست مانند کبد و ریهها را فراهم میکند.
در طی فرایند سیتیاسکن، بیمار روی تخت دستگاه قرار میگیرد و یک پرتوی ایکس از زوایای مختلف، تصاویر سهبعدی از اندامهای داخلی تولید میکند. در بسیاری از موارد، از ماده حاجب تزریقی برای افزایش وضوح تصاویر و بهبود دقت در تشخیص استفاده میشود.
کاربرد اصلی سیتیاسکن در مرحلهبندی (Staging) سرطان و تعیین میزان پیشرفت بیماری است که نقش مهمی در انتخاب روش درمانی مناسب، مانند جراحی، شیمیدرمانی یا پرتودرمانی، ایفا میکند. علاوه بر این، این روش برای پایش پاسخ بیمار به درمان و بررسی احتمال عود سرطان نیز مورد استفاده قرار میگیرد.
۳. امآرآی (MRI)
امآرآی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) بهویژه در ارزیابی سرطانهای رکتوم و بررسی گسترش موضعی تومور به بافتهای اطراف و غدد لنفاوی کاربرد دارد. این روش تصویربرداری دقیق و غیرتهاجمی، تصاویری با کیفیت بالا از بافتهای نرم بدن ارائه میدهد که به پزشکان در شناسایی و ارزیابی ویژگیهای سرطان کمک میکند.
در طی فرایند MRI، بیمار در داخل دستگاه قرار میگیرد و از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای تولید تصاویری دقیق از ساختارهای داخلی استفاده میشود. این روش بهویژه در مواردی که تومورهای رکتوم به غدد لنفاوی گسترش یافتهاند، بسیار مفید است و میتواند برای تعیین بهترین برنامه درمانی به کار رود.
امآرآی همچنین در ارزیابی پاسخ به درمانهای نئوادجوانت (پیش از جراحی) کاربرد دارد و به شناسایی سرطانهایی که با سندرمهای ژنتیکی خاص مانند سندرم لینچ یا پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی (FAP) مرتبط هستند، کمک میکند. این ویژگیها موجب میشود که MRI ابزاری کلیدی در مرحلهبندی دقیق و تصمیمگیریهای درمانی برای سرطانهای رکتوم باشد.
۴. آزمایشهای مولکولی و ژنتیکی
سرطان کولورکتال (روده بزرگ و راستروده) بهعنوان یکی از شایعترین سرطانها، تحت تأثیر تغییرات ژنتیکی متعددی قرار دارد که میتوان آنها را به دستههای مختلفی تقسیمبندی کرد:
- جهشهای در ژنهای MMR (Mismatch Repair):
سندرم لینچ (Lynch Syndrome): جهش در ژنهای MSH2، MLH1، MSH6، PMS2 و EPCAM منجر به نقص در سیستم ترمیم خطای تطبیق میشود که خطر ابتلا به سرطان کولورکتال را افزایش میدهد.
- جهشهای در ژنهای APC:
پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی (FAP): جهش در ژن APC منجر به تشکیل پولیپهای متعدد در روده بزرگ میشود که در صورت عدم درمان، میتوانند به سرطان تبدیل شوند.
- جهشهای در ژنهای RAS (KRAS و NRAS):
KRAS در این ژن میتواند به مقاومت در برابر درمانهای هدفمند مانند مهارکنندههای EGFR منجر شود.
NRAS:مشابه KRAS، جهش در NRAS نیز میتواند بر پاسخ به درمانهای هدفمند تأثیر بگذارد.
- جهش در ژن BRAF:
جهش در ژن BRAF میتواند پیشآگهی بدتری را برای بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال به همراه داشته باشد و بر انتخاب درمان تأثیر بگذارد
- جهش در ژن HER2:
در برخی موارد، افزایش بیان یا جهش در ژن HER2 میتواند در سرطان کولورکتال مشاهده شود که ممکن است به درمانهای هدفمند HER2 پاسخ دهد.
- . جهش در ژن NTRK:
همجوشی ژن NTRK در حدود 1 تا 5 درصد از بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال مشاهده میشود که میتواند به درمانهای هدفمند NTRK پاسخ دهد.
۵. سونوگرافی (Ultrasound)
سونوگرافی شکم یکی از روشهای غیرتهاجمی و بدون درد است که برای بررسی گسترش سرطان کولورکتال به کبد یا دیگر اندامهای شکمی استفاده میشود. این روش تصویربرداری با استفاده از امواج صوتی، تصاویری از اندامهای داخلی بدن ایجاد میکند و میتواند به شناسایی تودهها و تغییرات در اندازه اندامها کمک کند. سونوگرافی بهویژه بهعنوان ابزار کمکی در کنار سیتیاسکن یا MRI برای ارزیابی گسترش سرطان بهکار میرود و به پزشکان کمک میکند تا بهطور دقیقتری وضعیت بیمار را بررسی کنند.
۶. آزمایشهای خون
آزمایشهای خون ابزار کمکی مفیدی در تشخیص و پیگیری سرطان روده هستند. یکی از این آزمایشها، اندازهگیری نشانگر توموری CEA (Carcinoembryonic Antigen) است که میتواند در تشخیص اولیه سرطان روده و پیگیری پاسخ به درمان مورد استفاده قرار گیرد. افزایش سطح CEA ممکن است نشاندهنده وجود تومور یا بازگشت سرطان باشد. علاوه بر این، آزمایشهای عملکرد کبد برای بررسی گسترش سرطان به کبد نیز اهمیت دارند. این آزمایشها به پزشکان کمک میکنند تا وضعیت بیماری و پاسخ به درمان را بهتر ارزیابی کنند.
۷. تنقیه باریوم (Barium Enema)
نقیه باریوم (Barium Enema) یک روش تشخیصی کمتر رایج است که زمانی مورد استفاده قرار میگیرد که کولونوسکوپی امکانپذیر نباشد یا نتایج آن بهطور کامل کافی نباشد. در این روش، یک ماده حاجب به نام باریوم از طریق مقعد به روده بزرگ وارد میشود و سپس با استفاده از اشعه ایکس، تصاویری از روده بزرگ تهیه میشود. این تصاویر به پزشکان کمک میکنند تا وجود ضایعات، تومورها یا پولیپها را در روده بزرگ شناسایی کنند. نقیه باریوم بهویژه برای ارزیابی تنگیهای روده و برخی ناهنجاریهای ساختاری مفید است.
۸. پت اسکن (PET Scan)
اسکن (PET Scan) یک روش تصویربرداری پزشکی است که برای ارزیابی گسترش متاستاتیک سرطان به سایر نقاط بدن استفاده میشود. در این روش، یک ماده ردیاب رادیواکتیو به بدن تزریق میشود که به بافتهای فعال متابولیکی مانند تومورها جذب میشود. این ماده ردیاب پس از جذب به نقاط مختلف بدن، تشعشعات گاما تولید میکند که توسط دستگاه PET دریافت و به تصاویری دقیق از فعالیت متابولیک بدن تبدیل میشود. این تکنیک به پزشکان کمک میکند تا مناطق فعال و غیرعادی بدن را شناسایی کرده و وضعیت گسترش بیماری را ارزیابی کنند.
انواع سرطان روده :
1. سرطان روده ارثی (Familial Colorectal Cancer):
سرطان روده ارثی به مواردی اشاره دارد که در خانوادهها به صورت موروثی و بدون وجود یک سندرم ژنتیکی مشخص رخ میدهد. در این موارد، ممکن است چندین نفر در یک خانواده به سرطان روده مبتلا شوند، اما جهش ژنتیکی خاصی که مسئول این سرطان باشد، شناسایی نشده است. با این حال، احتمال وجود یک زمینه ژنتیکی قوی در این خانوادهها وجود دارد.
2. سرطان روده متاستاتیک (Metastatic Colorectal Cancer):
سرطان روده متاستاتیک به شرایطی گفته میشود که سرطان از روده به سایر قسمتهای بدن مانند کبد، ریهها یا استخوانها گسترش یافته است. این نوع سرطان پیشرفتهتر است و درمان آن معمولاً چالشبرانگیزتر است. درمانهای متاستاتیک ممکن است شامل شیمیدرمانی، درمانهای هدفمند و ایمونوتراپی باشد.
سایر انواع سرطان روده:
· سرطان روده اسپورادیک (Sporadic Colorectal Cancer): این نوع سرطان به صورت تصادفی و بدون سابقه خانوادگی یا عوامل ژنتیکی مشخص رخ میدهد و شایعترین نوع سرطان روده است.
· سندرمهای ژنتیکی مرتبط با سرطان روده: مانند سندرم لینچ (Lynch Syndrome) و پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی (FAP) که با جهشهای ژنتیکی خاصی همراه هستند و خطر ابتلا به سرطان روده را به طور قابل توجهی افزایش میدهند.